Jak chwalić? Przewodnik praktyczny
Kiedy masz trójkę dzieci możesz wysłuchiwać nawykowo wydobywanego zdania płynącego od innych kobiet: „O jaka matka Polka”. Mężczyźni niekiedy, w chwilach, gdy ich partnerka bardzo coś przeżywa, nadużywają zdania „Ty jesteś zwykłą histeryczką” lub dopytują o etap w cyklu menstruacyjnym. Podobne zdania płyną do dzieci, tj. bezrefleksyjnie wydobywają się z rodzica, jako szybka reakcja na trudne zachowanie dzieci: „Ja tu zwariuję”, „Przestańcie”, „Dosyć tego”. W stanach nie panowania nad sobą może dojść do przeklinania i obrażania: „Jesteś debilem, baranem, głupkiem”. Są oczywiście i tacy, którym udaje się uczestniczyć w relacjach uważnie i refleksyjnie. Można im tylko pogratulować, jeśli są w tym autentyczni i potrafią ładnie wyrażać cały repertuar emocji, w które został wyposażony człowiek.
Podobne nawyki werbalne i niewerbalne pojawiają się w obszarze chwalenia. Kiedy zdecydujesz się chwalić dziecko czy dorosłych, nie wystarczy słowo: „dobrze” (Faber i Mazlish, 2009). Nie wystarczą też inne słowa egzaltowanego niekiedy zachwytu w formie: „cudownie”, „wspaniale”, „bosko”, „zachwycająco”. Niekiedy ciężko się jednak od nich powstrzymać, gdy na przykład dziecko pierwszy raz złapie rzuconą do niego piłeczkę. Wspomniane słowa pojawiają się, jak błysk i następuje ich natychmiastowa ekspresja. Można je potem rozwinąć zgodnie z zaproponowanym poniżej wzorem.
Faber i Mazlish (2001, s.198) proponują schemat dobrze przeprowadzonego dialogu, którego celem jest docenienie dziecka i poprawa jego samooceny:
1. Opisz, co widzisz – „Widzę czystą podłogę, pościelone łóżko, książki równo ułożone na półce”.
2. Opisz, co czujesz – „Przyjemnie wejść do takiego pokoju”.
3. Podsumuj godne pochwały zachowanie dziecka słowami: „Uporządkowałeś ołówki, kredki i pióra i ułożyłeś w oddzielnych pudełkach. To się nazywa porządek”.
Zalecenia dotyczące stosowania pochwał (Faber i Mazlish, 2001)
- Dostosuj pochwałę do wieku dziecka i poziomu spostrzegania.
- Unikaj pochwały, w której ukryta jest poprzednia słabość dziecka czy niepowodzenie. Np. „Trudno mi było uwierzyć, że zaliczysz ten kurs, ale dałeś radę”
- Zawsze można tak sformułować pochwałę, że koncentruje się ona na aktualnym osiągnięciu dziecka. Np. „To przyjemność patrzeć na ciebie”.
- Nie przesadzaj z entuzjazmem, by dla dziecka twoje oczekiwania nie przerodziły się w presję. „Młody człowiek, który słyszy kilka razy dziennie: „jesteś takim utalentowanym pianistą!” może pomyśleć sobie: „On chce tego bardziej niż ja sam”.
- Miej świadomość, że dziecko wielokrotnie powtórzy to zachowanie, które „opiszesz”. Pochwała zachęca do powtórzeń i zwiększenia wysiłków. Jest to skuteczny impuls. Stosuj go selektywnie.
Zanim pochwalisz, naucz się dostrzegać pozytywne aspekty w zachowaniu innych
Kołakowski i Pisula, (2011, s. 106) uważają, że „Jedną z podstawowych technik terapeutycznych jest nauczenie się zwracanie uwagi na pozytywne wydarzenia i podkreślanie ich oraz zachowań dziecka. Technika ta pozwala dorosłym nauczyć się świadomego kierowania swojej uwagi na nawet najmniejsze pozytywne zachowania i mówienia o tym dzieciom. Dzieci dowiadują się, jakie ich zachowania podobają się rodzicom czy nauczycielom i które z tych zachowań warto powtarzać, aby znowu zdobyć uwagę dorosłych. Wynika to z podstawowej behawioralnej zasady wzmacniania zachowań (a więc ich zauważania i podkreślania), której stosowanie doprowadza do częstszego pojawiania się tych zachowań”
Dostrzeganie pozytywów (Kołakowski i Pisula, 2011, s.106)
1. „Obserwujcie dziecko i zapisujcie wszystkie sytuacje, które są pozytywne, nawet, jeśli wydaje się wam, że jest to cos normalnego i dziecko powinno tak się zachowywać. Warto wpisywać na listę drobiazgi i rzeczy z pozoru oczywiste.
2. O pozytywnym wydarzeniu mówimy także wtedy, gdy dziecko zachowa się lepiej niż zazwyczaj lub trudne wydarzenie przebiega mniej problematycznie.
3. Pod koniec dnia (lekcji, sesji terapeutycznej) podzielmy się z dzieckiem pozytywnymi informacjami, wyliczmy mu je wszystkie”.
Przykłady pochwały skonstruowanej konstruktywnie:
„Wróciłeś, jak cię zawołałam, podoba mi się to!”
„Zdjąłeś buty, podałeś kapcie, zrobiłeś herbatę – dbasz o mnie, dziękuję”
Ucząc się dostrzegania pozytywów, powoli przybliżasz się do umiejętności sformułowania pochwały. Ważne jest, by pochwała zawierała opis konkretnych zachowań dziecka.
Kołakowski i Pisula (op.cit., s.110) podają przykład z gruntu szkolnych oddziaływań: „Podsumowanie lekcji polskiego: Wróciłeś na czas z przerwy. Cieszę się, że się zgłosiłeś trzy razy do odpowiedzi. Przepisałeś z tablicy całą notatkę i zapisałeś, co jest zadane. Świetnie! Dobrze spakowałeś tornister”.
„Dostrzeganie pozytywnych zachowań jest trudne. Wymaga świadomego zaangażowania uwagi.
- Dzieci potrzebują pozytywnych informacji zwrotnych codziennie – jest to konieczne dla ich prawidłowego rozwoju.
- Normalne zachowanie też jest pozytywne – docenianie tylko za rzeczy wyjątkowe pogarsza naszą samoocenę, bo Nobla można dostać tylko raz w życiu”.
- Zauważanie pozytywów jest jedną z pierwszych i koniecznych metod pracy z trudnymi dziećmi, szczególnie z tymi przejawiającymi zachowania opozycyjne
- Jest też metoda najprostszą – wymaga jedynie pracy dorosłego, nie wymaga współpracy dziecka (szczególnie, jeśli jest zbuntowane, dyskutujące, negatywnie nastawione do dorosłego).
- Powinna być stosowana systematycznie. Jednorazowe zastosowanie rzadko daje poprawę” (Kołakowski i Pisula, cit., s.110).
Pochwały – wzmacniają pożądane zachowania
„Dobrze skonstruowana pochwała powinna przypominać przekonujący komplement, czyli mówić o rzeczach prawdziwych – takich, które inni mogą potwierdzić. W przeciwnym razie chwalona osoba może przestać traktować nasze pochwały poważnie. Wiele pochwalonych dzieci (nastolatków, dorosłych) potrzebuje uzasadnienie pochwały – jakby dodatkowego potwierdzenia, że naprawdę ich doceniamy. Dlatego, gdy ktoś zada nam pytanie: A dlaczego tak sądzisz?, koniecznie podajmy kilka rzeczywistych i prawdziwych powodów (Kołakowski i Pisula, op.cit., s.112).
„Zastanów się, jakie zachowanie chcesz wzmocnić pochwałą?
1. Ustal cel pochwał – jakie pożądane i rzadko powtarzające się zachowanie chcę wzmacniać.
2. Obserwuj i zawsze chwal, gdy pożądane zachowanie się pojawi.
3. Chwal tylko lepsze wykonanie zachowania – podniesienie wymagań.
4. Gdy zachowanie utrwali się, chwal je tylko czasami”.
Stosuj także pochwały społeczne – miłe i łatwe do dawania (Kołakowski i Pisula, 2014):
- Uśmiech
- Przytulenie
- Pocałunki
- Kontakt wzrokowy
- Okazanie uwagi
Pochwały lub wzmocnienia, na które zasłużyło się, odnosząc sukces, są motorem napędzającym proces uczenia się.
Powyżej przedstawiono kontekst związany z trudnością dostrzegania w zachowaniach innych osób pozytywnych akcentów oraz wytyczne wskazujące czym jest pochwała i jak powinna przebiegać. Artykuł rozpoczął się jednak cytatem odnoszącym się do sfery edukacji, w której sposoby i jakość motywowania uczniów mają niebagatelne znaczenie dla efektów nauczania. W książce pt. „Nowoczesne nauczanie. Praktyczne wskazówki i techniki dla nauczycieli” można zapoznać się z podłożem teoretycznym zasadności wzmacniania ucznia, dziecka, dorosłego za pomocą nagrody. Nawiązuje się do sposobów szkolenia zwierząt, które nagradzane są pokarmem za dobrze wykonane ćwiczenia.
Petty (2010, s. 25) jest zdania, że „ludzi też motywuje nadzieja nagrody (może być nią pochwała lub zaspokojenie ciekawości); bez niej nie ma mowy o uczeniu się. Nikt nie uczy się za darmo. Dobrzy nauczyciele przykładają wielką wagę do nagradzania swoich studentów pochwałami, uwagą i zachętą. Stawiają cele możliwe do osiągnięcia przez wszystkich uczniów, dzielą zadania na etapy. Dzięki temu uczący się często nagradzani są za to, co udało im się zrobić”.
Wzmocnienie – często i natychmiast.
Motywacja do uczenia się jest budowana zdaniem wspomnianego autora (op.cit.) dzięki częstym sukcesom oraz natychmiastowym wzmocnieniom. Uczenie uznaje się za bardziej skuteczne, kiedy uczeń pragnie sukcesu, a nie wtedy, gdy obawia się porażki.
1. Wzmocnienie powinno zostać zastosowane jak najszybciej po zachowaniu, którego oczekiwaliśmy.
2. Daj szanse wszystkim – „Niektóre zadania muszą być proste i szybko rozwiązywalne na drodze ćwiczenia i poprawiania, żeby wszyscy uczniowie mogli doświadczyć sukcesu. Z kolei inne mogą być bardziej wymagające, żeby zdolniejsi uczniowie mogli się rozwijać”.
3. Każdy sukces w nauce nagradzaj pochwałami i wyrazami uznania, chwal nawet za rutynowe osiągnięcia, takie jak ukończenie pracy, nawet jeśli nie została wykonana doskonale. Wzmocnienie powinno się pojawić jak najszybciej po zakończeniu pracy.
4. Wyobraź sobie, że twoi uczniowie mają na czołach wytatuowane następujące zdanie: „Proszę o regularne sukcesy i wzmocnienia”.
5. Przemyśl to zagadnienie: „Co możemy zrobić, żeby każdy uczeń zasłużył na pochwałę?”
Szanse na pochwalenie ucznia zwiększają się zdaniem Petty’ego (2010, s. 72-73), gdy:
- Sformułujesz osiągalne cele – przynajmniej niektóre cele powinny być możliwe do osiągnięcia w kilka minut dla każdego ucznia, który miał okazję ćwiczyć pod okiem nauczyciela. Zadanie powinno być jasno sformułowane, konkretne i w niewielkim stopniu zależne od wcześniej zdobytej wiedzy. Powinno wymagać umiejętności z innych poziomów taksonomii Blooma, takich jak przypominanie, rysowanie i opisywanie wykresów, proste liczenie oraz inne nieskomplikowane umiejętności intelektualne.”
- Podzielisz zadanie na mniejsze części – trudne lub wymagające dużej ilości czasu zadania należy podzielić na drobne kroki, z których każdy będzie nagradzany osobno. Kolejny krok można zrobi dopiero po poprawnym wykonaniu wcześniejszego.”
- Dasz czas na naukę – trzeba dać uczniom czas na ćwiczenie aż do osiągnięcia mistrzostwa. Należy pozwalać na wielokrotne zdawanie testów lub oddawanie prac.”
- Zwrócisz uwagę na częściowy sukces – znajdź w każdej pracy coś pozytywnego. Jeśli będziesz uważny, na pewno ci się uda.
- Pochwalisz również za pracę, nie tylko za rezultat – zwróć uwagę nie tylko na to, co udało się zrobić, lecz także na metodę pracy. Pochwal za wysiłek, dobrą strategię, zaangażowanie odpowiedniej ilości czasu, zwrócenie się z prośbą o pomoc.”
- Nigdy nie będziesz ograniczać pochwał i słów uznania – tylko do tych uczniów, którzy mają silna motywację, są zdolni i zręczni.”
Formy wzmocnień pozytywnych
Zewnętrzne – działające na ucznia z zewnątrz. Nauczyciel.
Wewnętrzne (działające na ucznia od wewnątrz)
• Poświęca uczniowi uwagę
• Szanuje ucznia jako osobę i traktuje go ciepło
• Słucha go z zainteresowaniem
• Akceptuje ideę zaprezentowaną przez ucznia
• Wykorzystuje pracę ucznia jako przykład
• Okazuje zainteresowanie jego pracą
• Spędza z uczniem czas
• Śmieje się z dowcipów ucznia
• Pokazuje, że ma dla niego wiele szacunku
• Pisemnie komentuje pracę pisemną
• Uśmiecha się, łapie kontakt wzrokowy, podnosi kciuk w geście pochwały
• Umieszcza wykrzyknik na marginesie jako reakcję na dobry fragment wypracowania
• Umieszcza pracę ucznia na tablicy
• Udziela specjalnego przywileju lub przyznaje specjalna ocenę za zasługi
• Pochwały od rówieśników, rodziców i innych osób (w tym nauczyciela oczywiście).
• Zaliczenie sprawdzianu lub egzaminu.
• Przydatna wiedza, którą będzie można wynieść z lekcji.• Uczą się tematu lub wykonują interesujące zadanie
• Zaspokajają własną ciekawość
• Samodzielnie coś odkrywają
• Są twórczy, mają nad czymś kontrolę
• Starają się sprostać wyzwaniu (szczególnie takiemu,
które sami sformułowali)
• Zaliczają kolejną umiejętność lub wykonują kolejny
punkt z listy rzeczy do zrobienia
• Czerpią radość z tego, że mogą coś zrobić, że coś
zrozumieli, że gromadzą wiedzę jako kapitał, grosz do grosza
• Osiągają osobiste cele lub wykonują zadania, które postawili sami przed sobą
Wzmocnienie wewnętrzne motywuje silniej niż zewnętrzne, choćby dlatego, że działa także pod nieobecność nauczyciela.
Inspirująca anegdota, która wskazuje bezużyteczność krytyki (Petty, op.cit.):
„Prezydent Abraham Lincoln napisał gorzki list do generała George’a Meade’a, którego skrytykował za przegraną bitwę w wojnie secesyjnej. Lincoln uważał, że z powodu błędu generała wielu ludzi straciło życie; w tej sytuacji krytyczne słowa wydają się najbardziej uzasadnione. Jak odpowiedział generał? Wcale nie odpowiedział, ponieważ list nigdy nie został wysłany; znaleziono go w dokumentach prezydenta Lincolna po jego śmierci. „Lincoln […] wiedział z doświadczenia, że krytyka i wyrzuty niemal zawsze prowadzą donikąd”.
Oczywiście, że krytyka nie jest całkiem bezużyteczna, jednak winna także mieć wypracowaną formę i bardziej być podobna do rady, pokazywać drogę prowadzącą do rozwiązania, zawierać wskazówki, a nie druzgocącą ocenę całej osoby np. „Jesteś debilem, gdyż nie możesz zapamiętać alfabetu lub tabliczki mnożenia”.
Jak chwalić i nagradzać, by odnieść najlepszy skutek? (Petty, 2010).
Często! = skutecznie Zwracaj uwagę na codzienny wysiłek. |
„Staraj się na każdej lekcji dać wzmocnienie każdemu uczniowi. Intensywnie opiekuj się uczniami – podkreślaj wysiłek i osiągnięcia przynajmniej cztery razy na godzinę za pomocą uśmiechu, gestu, rozmowy. Postępuj tak przez cały miesiąc. Zmiany powinny być zauważalne.” Uwaga! „Jeśli będziesz nagradzać tylko za wybitne osiągnięcia, nigdy nie znajdziesz okazji do pochwalenia niektórych uczniów i przyczynisz się do tego, że pozbawione wzmocnienia dzieci wpadną w niszczący cykl”. |
Koncentruj się na zadaniu, a nie na osobie
|
„Pochwała powinna być oceną pracy, a nie ucznia. Otrzymuje się ją za: wysiłek, za wykonanie zadania, za osiągnięcia, za dobre wykorzystanie umiejętności, za sposób wykonania zadania. Pochwała nie powinna dotyczyć osoby („Jesteś w tym dobry”, „Jesteś zdolnym uczniem”), ponieważ takie wzmocnienia: – sugerują, że sukces jest związany z cechami ucznia, a nie z wysiłkiem włożonym w pracę; – przyzwyczają do tłumaczenia trudności w nauce brakiem pewnych cech osobowości Nie nagradza się za to, że uczeń przyszedł na lekcję, słucha, co się do niego mówi, zabiera głos – chyba że te rzeczy są w przypadku konkretnego ucznia istotnym osiągnięciem”. |
Odnoś się do pracy danego ucznia |
„Uczeń powinien starać się poprawić własne wyniki, a nie pokonać kogoś innego” To bardzo ważny moment. Przyjrzyj się treningowi pływackiemu. Wielu pływaków zanim wystartuje w zawodach pływa poza ostrym zasięgiem rywalizacji. Stara się z treningu na trening poprawiać swój czas i głównie czas jest odnotowany tj. indywidualny wysiłek każdego sportowca. |
Konkretnie |
Musisz zaznaczyć, za co konkretnie chwalisz ucznia i jaką wartość mają jego osiągnięcia. Łatwiej będzie to zrobić, jeśli skoncentrujesz się na zadaniu – o czym była mowa wcześniej. Jeśli pochwalisz za osiągnięcia, uczeń nie będzie czuł się upokorzony, czego w innym wypadku niekiedy trudno uniknąć. „Dobra robota, to dobry sposób rozwiązania problemu”; „Dobrze rozwiązałeś ten problem”; „Dobrze” – po poprawnej odpowiedzi na pytanie. „Postawiłeś przecinki we właściwych miejscach, dobrze”; „Teraz jesteś rzeczywiście skoncentrowany”; |
Szczerze |
„Nauczyciel powinien się starać, żeby pochwały brzmiały szczerze, spontanicznie (nawet jeśli nie lubi danego ucznia). Nikt nie powinien podejrzewać, że chwalenie jest odruchem, czymś, co nauczyciel robi z przyzwyczajenia. Pochwała nie może być rozumiana jako metoda kontrolowania uczniów. (Niektórzy teoretycy przekonują, że powinniśmy w ogóle zrezygnować z pochwał i ograniczyć się do samooceny i innych metod, między innymi w celu budowania motywacji wewnętrznej. Warto to rozważyć, szczególnie, gdy uczniami są osoby dorosłe)”. |
Nie martw się, nie przesadzisz z pochwałami. Badania pokazują, że nawet doświadczeni nauczyciele są przekonani, iż dają uczniom pozytywne wzmocnienia znacznie częściej niż to ma miejsce w rzeczywistości.
Pamiętaj także, że zwiększenie liczby wzmocnień poprawia atmosferę w klasie i zwiększa zapał do pracy.
Do dzieła!
Jeśli chcesz, żeby każdy uczeń na każdej lekcji usłyszał jedną pochwałę, musisz wypowiedzieć średnio jeden pozytywny komentarz na dwie minuty, a w dużej klasie częściej. Czy to w ogóle możliwe? Jak to zrobić, gdy uczniowie akurat pracują z tekstem? Po prostu staraj się. Bardzo dużo od Ciebie zależy. Nie przerzucaj odpowiedzialności za wyniki w nauce jedynie na uczniów. Ty też skorzystasz na podkreślaniu osiągnięć dzieci
Przez ten artykuł zachęcałam samą siebie oraz każdego Czytelnika, który dotrwał do końca, by stał się mistrzynią lub mistrzem pochwały. Przedstawiłam kontekst i uwarunkowania społeczne oraz biologiczne, które stoją na drodze osobom zachwyconym nowoczesną wiedzą, w centrum której znajduje się pochwała i jej konstruktywna moc. Pojawiły się wskazówki i techniki przybliżające do adekwatnego formowania pochwały. Sobie oraz Czytelnikom zachęconym tym artykułem do zmiany zachowań u dzieci za pomocą pochwały, życzę powodzenia.
Jeśli udało mi się rozbudzić Twoją ciekawość, poniżej prezentuję wyborną literaturę, z której korzystałam i którą nieustannie zgłębiam. Dopiero indywidualne próby przekucia zdobytych informacji w działanie, pokazują sens dzielenia się przeczytanymi i zacytowanymi przemyśleniami ekspertów. Nie ma sensu być mistrzynią pochwały jedynie w teorii.
Na zakończenie formułuje pierwszą pochwałę, dla Ciebie, ponieważ przeczytałeś cały artykuł – zgodnie z procedurą zaproponowaną przez cytowane autorki (Faber i Mazlish, 2009):
- Opisz, co widzisz – „Widzę przeczytany cały artykuł”,
- Opisz, co czujesz – „Przyjemnie wiedzieć, że zainteresował Cię przedstawione informacje”.
- Podsumuj godne pochwały zachowanie słowami: „Przeczytałeś/aś bardzo długi artykuł, podkreśliłeś/aś najistotniejsze zagadnienia, co oznacza, że chciałeś/aś je zapamiętać. To się nazywa wytrwałość i pracowitość”.
Gdyby Czytelnik chciał zrewanżować się pochwałą dla autorki artykułu, także może stworzyć pierwszą pochwałę w komentarzu pod artykułem. Tak – nadużywam słowa pochwała, ale bardzo świadomie.
- Naucz się dostrzegać pozytywy, są fundamentem, na którym zbudowana jest pochwała.
- Pamiętaj o mimice: „Wzmocnienia i krytykę można przekazywać werbalnie lub niewerbalnie, czyli na przykład mimiką, tonem głosu, zignorowaniem czegoś, gestem i tak dalej” (Petty, 2010). Co z tego, że nic nie mówisz, skoro twoje ciało, mimika i gesty krzyczą.
- „Wzmocnienie wewnętrzne motywuje silniej niż zewnętrzne, choćby dlatego, że działa także pod nieobecność nauczyciela” (Petty, cit.).
- Każda twórczość lub praca pozwalająca nam podkreślić swoją niepowtarzalność jest ekscytująca. Stwarzaj dziecku szansę do poczucia satysfakcji „Sam to zrobiłem i wszystko działa jak należy!”
- Chwal poprawę, nie ideał.
- Pochwały – wzmacniają pożądane zachowania
- Możesz chwalić dziecko do osoby trzeciej, tak by ono słyszało dobre słowa o swoim zachowaniu.
Literatura cytowana:
Faber, A., Mazlish, E. (2001). Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły. Poznań: Media Rodzina.
Faber A., Mazlish, E. (2009). Wyzwoleni rodzice. Wyzwolone dzieci. Twoja droga do szczęśliwej rodziny. Poznań: Media Rodzina.
Kołakowski, A., Pisula, A. (2014). Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna. Gdańsk: GWP.
MacKenzie, R.J. (2011). Kiedy pozwolić? Kiedy zabronić? Łagodnie. Konsekwentnie. Z szacunkiem. Gdańsk: GWP.
Petty, G. (2010). Nowoczesne nauczanie. Praktyczne wskazówki i techniki dla nauczycieli, wykładowców i szkoleniowców. Gdańsk: GWP.
Satrir, V. (2002). Rodzina. Tu powstaje człowiek. Gdańsk: GWP.